بانک مرکزی، نماد مالی یک کشور به حساب می‌آید که وظیفه کنترل تولید و توزیع پول و اعتبار دولت و کشور را برعهده دارد. بانک مرکزی هر کشور وظایف متعددی داشته و از ارکان زیادی تشکیل شده است که مهم‌ترین این مسئولیت‌ها عبارتند از تدوین سیاست پولی و تنظیم و کنترل دیگر بانک‌های کشور. در حالیکه بانک‌های تجاری خصوصی تنها مجازند بدهی‌های مطالبه‌ای مانند سپرده‌های چک را صادر نمایند، بانک مرکزی امتیاز انتشار اسکناس و سکه را به دلیل وضعیت انحصاری قانونی خود داراست. بانک مرکزی با انجام این وظایف، شرایط را برای پیشرفت اقتصادی کشور فراهم کرده و از دولت در اجرای برنامه‌های گوناگون همچون برنامه های تثبیت و توسعه اقتصادی، پشتیبانی می‌کند. بانک مرکزی از نظر سیاسی، غالبا مستقل و غیربازاری می‌باشد. برخی از بانک‌های مرکزی نیز ملی شده و تحت مالکیت دولت درآمدند. در هر دو حالت قبل، امتیازات بانک مرکزی با کمک قانون ایجاد و حمایت می شود. پل ارتباطی میان صندوق بین‌المللی پول و دولت، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران است و رییس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نماینده دولت در صندوق بین‌المللی پول می‌باشد. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به موجب قانون پولی و بانکی کشور در سال 1339 در تهران تاسیس شد. در این قانون شرح اهداف، اختیارات، ارکان و وظایف بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ذکر شده است که در ادامه مقاله به شرح آن ها خواهیم پرداخت.
اهداف بانک ملی جمهوری اسلامی ایران
مطابق بند (ب) قانون پولی و بانکی کشور، هدف بانک مرکزی ایران حفظ ارزش پول و موازنه پرداخت ها و تسهیل مبادلات بازرگانی و کمک به رشد اقتصادی کشور است.
اركان بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
در فصل سوم قانون پولی و مالی کشور که در سال 1351 تصویب شده است، درمورد ارکان بانک مرکزی جمهوری اسلامی این‌چنین آمده است:
- مجمع عمومی؛
- شورای پول و اعتبار؛
- هیئت عامل؛
- هیئت نظارت اندوخته اسکناس؛
- هیئت نظار.
اختیارات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
در ماده 13 قانون پولی و بانکی کشور، شرح اختیارات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به صورت زیر است:
- اعطای وام و اعتبار به وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی با مجوز قانونی؛
- تضمین تعهدات دولت و وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی با مجوز قانونی؛
- دادن وام و اعتبار و تضمین وام و اعتبارات اعطایی به شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها و همچنین به مؤسسات وابسته به دولت و شهرداری‌ها با تأمین کافی؛
- تنزیل مجدد برات‌ها و اسناد بازرگانی کوتاه مدت بانک‌ها و دادن اعتبار به بانک ها با تأمین کافی.
- خرید و فروش اسناد خزانه و اوراق قرضه دولتی و اوراق قرضه صادر شده از طرف دولت‌های خارجی یا مؤسسات مالی بین المللی معتبر؛
- خرید و روش طلا و نقره؛
- افتتاح و نگاهداری حساب جاری نزد بانک‌های خارج و یا نگاهداری حساب بانک‌های داخل و خارج نزد خود و انجام تمام عملیات مجاز بانکی دیگر و تحصیل اعتبارات در داخل و خارج به حساب خود و یا به حساب بانک‌های داخل.
تبصره 1 – دادن وام و اعتبار و تضمین وام و اعتبارات اعطایی به وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی، موکول به تضمین وزارت امور اقتصادی و دارایی است.
تبصره 2 – آیین‌نامه‌های مربوط به اجرای این ماده به تصویب شورای پول و اعتبار خواهد رسید.
وظایف بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
مطابق ماده 11 و 12 قانون پولی و بانکی کشور، وظایف بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در دو دسته جای می‌گیرند:
- وظایف بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنظیم‌کننده نظام پولی و اعتباری کشور:
الف – انتشار اسکناس و سکه‌های فلزی رایج کشور طبق مقررات این قانون؛
ب – نظارت بر بانک‌ها و مؤسسات اعتباری طبق مقررات این قانون؛
ج – تنظیم مقررات مربوط به معاملات ارزی و تعهد یا تضمین پرداخت‌های ارزی با تصویب شورای پول و اعتبار و همچنین نظارت بر معاملات ارزی؛
د – نظارت بر معاملات طلا و تنظیم مقررات مربوط به این معاملات یا تصویب هیأت وزیران؛
ه – نظارت بر صدور و ورود پول رایج ایران و تنظیم مقررات مربوط به آن با تصویب شورای پول و اعتبار.
- وظایف بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به عنوان بانک‌دار دولت:
الف – نگاه داری حساب های وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت و شرکت های دولتی و شهرداری ها و همچنین مؤسساتی که بیش از‌نصف سرمایه آنها متعلق به وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت و شرکت های دولتی و یا شهرداری ها می‌باشند و انجام کلیه عملیات بانکی‌آنها در داخل و خارج از کشور؛
ب – فروش و بازپرداخت اصل و بهره انواع اوراق قرضه دولتی و اسناد خزانه به عنوان عامل دولت و واگذاری این عاملیت به افراد و یا مؤسسات‌دیگر؛
ج – نگاهداری کلیه ذخائر ارزی و طلای کشور؛
د – نگاهداری وجوه ریالی صندوق بین‌المللی پول و بانک بین‌المللی ترمیم و توسعه و شرکت مالی بین‌المللی و مؤسسه بین‌المللی توسعه و‌مؤسسات مشابه یا وابسته به این مؤسسات؛
ه – انعقاد موافقتنامه پرداخت در اجرای قراردادهای پولی و مالی و بازرگانی و ترانزیتی بین دولت و سایر کشورها.
