با توجه به توسعه حمل و نقل های دریایی، بندر و تاسیسات مستقر در آن از مهمترین مناطق هر کشور به حساب می آیند. بندرها در واقع رابط بین مناطق آبی و خشکی برای وسایل نقلیه ی دریایی از جمله کشتی ها، شناورها و قایق ها به حساب می آیند. بندر از بخش هایی تشکیل شده است که هر کدام کاربرد مخصوص داشته و از اهمیت زیادی برخوردار هستند. برای آشنایی بیشتر با معنای کلمه بندر و همچنین قسمت های تشکیل دهنده آن تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
تعریف بندر به زبان ساده
بندر واژهای ایرانی است و از دو بخش «بند» و «در» تشکیل شده‌است. در ایران قدیم ساختار آن متفاوت بوده و با گذشت زمان به شهرهای دارای این پایانه دریایی نیز بندر گفته شد. بندر در معنای امروزی عبارت است از منطقه های از خشکی که به لب دریا و رودهای بزرگ متصل است و محل توقف وسیله های نقلیه دریایی از جمله کشتی می باشد. وسیله های دریایی در بنادر پهلو گرفته و از آن به جهت توقف کامل، بارگیری و یا تخلیه بار استفاده می کنند. بنادر همواره محل عبور و مرور تاجران و بازرگانان بوده اند. تاسیساتی همچون اسکله ها و ساختمان های مخابراتی و ارتباطی و همچنین انبارها، جرثقیل ها و دیگر وسایل فنی در بندر وجود دارند.
انواع بندر
بندر آزاد و بندر پیمانی از انواع مختلف بنادر هستند.
بندر آزاد (Free Port): بندر آزاد بندری است که کالاهای بازرگانی بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی به آن وارد یا از آن صادر می‌گردند، مانند بندر کیش، قشم و چابهار.
بندر پیمانی (Treaty Port): بندرهایی در آسیا که قدرت‌های غربی در قرن نوزدهم در این بندرها امتیازهای ویژۀ بازرگانی داشتند. درنتیجۀ پیمان‌های نابرابر تحمیلی، بنادر پیمانی بیشتر در چین و ژاپن تأسیس شد. خارجیان صاحب‌امتیازی که در این مناطق ویژه می‌زیستند از مالیات‌ها یا قوانین محلی معاف بودند. امتیازهای خارجی در بنادر پیمانی، برخلاف رضایت حکومت تا ۱۹۴۳ پایدار ماند.
بررسی قسمتهای مستقر در بندر
هر بندر شامل قسمت هایی است که بنابر ضرورت و کاربرد، در آن مستقر شده اند. به طورکلی این قسمت ها عبارتند از: بندرگاه، لنگرگاه، بارانداز، کرانه، پهلوگاه، موج‌شکن، اسکله، خور، رأس، دماغه، شه بندر، گمرک و دیوار دریایی.
بندرگاه: به پهنه آبی کنار ساحل، بندرگاه گفته می شود. تجهیزات طبیعی، مصنوعی و یا ترکیبی لازم برای دسترسی به وسیله های نقلیه دریایی با هدف بارگیری و تخلیه بار یا پهلوگیری آنها در این منطقه ایجاد می شوند. این منطقه باید دارای عمق کافی جهت ورود کشتی ها باشد که معمولا مجهز به باراندازها، اسکله ها، لنگرگاه‌ها و تعمیرگاه‌هاست. از مزایای بندرگاه، محافظت کشتیها در برابر باد و امواج می باشد.
بندرگاه‌های طبیعی به سبب شکل و تورفتگی ساحل جایگاهی مناسب به عنوان پناه گاه شناورها فراهم می‌آورند. بندرگاه سیدنی در استرالیا از جمله مشهورترین بندرگاه‌های طبیعی جهان است.
لنگرگاه: کشتی ها پس از رسیدن به ساحل دریا یا دریاچه، میتوانند با مهار اندازی (هرگونه ساختار برای ثابت نگه داشتن کشتی از جمله اسکله، بلنداسکله، کوتاه‌اسکله)در لنگرگاه، لنگر بیندازند.
لنگرگاه‌ها معمولاً محل‌هایی حفاظت شده‌اند که در آن کشتیها و قایق‌ها از آسیب امواج و توفانها در امانند. در ورودی بندرگاه معمولاً محلی با بویه‌ای (شناور) زرد مشخص می‌شود و کشتیها در آنجا لنگر می‌اندازند تا مقررات قرنطینه در مورد آنها اعمال شود و به این محل لنگرگاه قرنطینه گفته می‌شود. هدف از لنگراندازی ایمن می تواند محافظت کشتی در برابر شرایط آب و هوایی، یا صبر برای خالی شدن بندر از بار یا مسافر باشد.
لنگرگاه در ورودی بندرگاه معمولاً محلی با شناور زرد مشخص می‌شود و کشتیها در آنجا لنگر می‌اندازند تا مقررات قرنطینه در مورد آنها اعمال شود و به این محل لنگرگاه قرنطینه گفته می‌شود.
برای تخلیه ی بخشی از بار و سبک‌سازی کشتی‌های اقیانوس‌پیمایی که به دلیل ارتفاع آبخور در بندرگاه می‌مانند و نمی‌توانند پهلو بگیرند از نوعی شناور به نام سبک‌ساز (lighter) استفاده می شود.
بارانداز: بارانداز همان اسکله است و به منطقه ای از ساحل یا بندرگاه گفته می شود که بار کشتی ها در آن روی زمین قرار میگیرند.
کرانه (SHORE): به باریکه‌ای از خشکی در حاشیه یک پهنه آبی (هر انباشت قابل توجهی از آب، روی سطح زمین) بزرگ مانند اقیانوس، دریا یا دریاچه گفته می‌شود.
پهلوگاه: مکانی در اسکله که کشتی بتواند در آن پهلو بگیرد پهلوگاه و قرار گرفتن یا قرار دادن کشتی در پهلوگاه را پهلوگیری میگویند.
موج‌شکن (Breakwater): سازه‌هایی از جنس بتن یا سنگ یا ترکیبی از هر دو که برای حفاظت تاسیسات ساحلی از خطر امواج و مقابله با تاثیر آنها ساخته می‌شود.
اسکله: ساختاری دریایی که برای پهلوگیری و مهار کشتی جهت بارگیری و باراندازی کالا، در درون حوضچه بنادر که مکانی ایمن در برابر برخورد امواج و توفان است، ساخته می‌شود.
خور (Firth): به بخشی از دریا که به درون خشکی راه پیدا کرده خور یا خلیج کوچک میگویند. بعضی خورها مدخل یک رودخانه به دریا هستند و در درون آن آب دریا به مقدار قابل توجهی توسط آب رودخانه یا آب شیرین رقیق می‌شود. این نوع خورها را دراصطلاح خلیج دهانه‌ای می‌نامند. خور موسی در خوزستان از نمونه خورهای موجود در ایران است.
دماغه (Cape): متضاد خور و به معنای بخشی از خشکی است که به دریا راه پیدا کرده است. بعضی از دماغه ها دارای بلندی هستند. دماغه دژنف که در روسیه قرار دارد، از نمونه دماغه های قاره آسیا است.
شه بندر: اصطلاحی فارسی به معنای رئیس گمرک‌خانه بندری که از زمان صفویان رایج شد و به‌طور گسترده در تمامی بندرهای فارسی‌زبان و عرب‌زبان اقیانوس هند و دیگر بنادر مسیر رفت و آمد آنها، ازجمله در مالزی و اندونزی کاربرد داشت. شه‌بندر دریافت‌کننده ی مالیات و خراج و گمرک در بندر و مسئول ترخیص کالا در باراندازها و غیره بود. بندر مهم ایران در خلیج فارس بندرعباس و اولین شه‌بندر بندرعباس نقدعلی‌بیک بوده است.
گمرک: سازمانی دولتی که مسئول اجرای قانون گمرک و وصول حقوق و عوارض ورودی و صدوری و همچنین واردات، ترانزیت و صادرات کالا می باشد. هر کشور قوانین و مقررات خاص خود را برای واردات و صادرات کالا به داخل و خارج از کشور دارد که توسط مقامات گمرکی آنها اعمال می‌شود.
دیوار دریایی: سازه دیوار مانند در کنار دریا است که با هدف جلوگیری از عمل تخریبی امواج و جریان های دریایی ساخته می شود.
از مهمترین بنادر ایران می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بندر شهید رجایی واقع در شهرستان بندرعباس، استان هرمزگان؛
- بندر امام خمینی واقع در شهرستان ماهشهر، استان خوزستان؛
- بندر امیرآباد واقع در شهرستان بهشهر، استان مازندران؛
- بندر بوشهر واقع در شهرستان بوشهر، استان بوشهر.
